Details van de legers:

• Toestand Belgisch leger ten tijde van augustus 1914
• Toestand Belgisch leger ten tijde van mei 1940
• Toestand Duits leger ten tijde van meidagen 40

Gesneuveldenlijsten:

• Overzicht van de geschiedenis die het ontstaan van een kleiner Duitse soldatenkerkhof op grondgebied Melle tot gevolg had.

  • 1e Slag voor Melle - Kwatrecht - 7 september 1914
  • 2e Slag voor Melle - Kwatrecht - 9 tot 11 oktober 1914
  • Het ontstaan van een klein Duits kerkhof op grondgebied Melle
  • Duitse Soldaten ooit begraven op het Ehrenfriedhof van Melle (nr 233)
  • Overzicht gekende gesneuvelden Melle-Kwatrecht 1914 (Belgisch-Duits-Frans)
  • Indeling Belgisch leger ten tijde van augustus 1914

Aanloop tot de eerste gevechten te Kwatrecht - Melle in september 1914.

• De streek van Melle en Kwatrecht kreeg het niet alleen zwaar te verduren gedurende Wereldoorlog II. De streek was ook al eens het strijdtoneel van zware gevechten tijdens Wereldoorlog I. Hieronder vindt u een overzicht van de feiten zoals ze zich toen hebben voorgedaan hier in de regio Kwatrecht - Melle. Het zijn uiteindelijk een aantal van deze soldaten (Duitsers) die ooit begraven zijn geweest op dit ondertussen, lang verdwenen kerkhofje op de rand van Kwatrecht en Melle langs de Brusselsesteenweg.
• 28 juni 1914. Frans Ferdinand, de troonopvolger van Oostenrijk - Hongarije, wordt bij een bezoek aan Sarajevo, samen met zijn vrouw vermoord door een Servische Nationalist. Er volgt direct een ultimatum van Oostenrijk aan Servië om deze moord uit te klaren, wat niet gebeurt.
• 23 juli 1914. Oostenrijk stelt een ultimatum aan Servië dat het binnen de 21 uur dient duidelijkheid te verschaffen in verband met de moord op de Oostenrijkse troonopvolger.
• 24 juli 1914. Duitsland zet zich volledig aan de kant van Oosternrijk in dit conflict en vraagt letterlijk dat andere mogendheden in Europa zich niet zouden moeien met het ontstaande conflict tussen Oostenrijk en Servië.
• 26 juli 1914. Servië verklaart wel degelijk de moord te willen onderzoeken maar aanvaardt geen Oostenrijkse inmenging in het lopende onderzoek.
• 27 juli 1914. Oostenrijk verklaart de oorlog aan Servië.
• 29 juli 1914. België zet zijn leger in een staat van verhoogde paraatheid. De klassen 1910 tot en met 1912 worden opgeroepen. Ook Frankrijk begint op dit moment aan een algemene mobilisatie.
• 31 juli 1914. Rusland mobiliseert als bondgenoot van Servië zijn troepen. Als reactie hierop mobiliseert België ook met spoed de militieklassen 1901 tot en met 1909. Ook het neutrale Nederland mobiliseert zijn legers.
• 1 augustus 1914. Duitsland verklaart de oorlog aan Rusland.
• Duitse troepen overrompelen Groothertogdom Luxemburg.
• Frankrijk mobiliseert zijn troepen en verklaart de oorlog aan Duitsland.
• België dat als neutraal land hierdoor komt ingesloten te zitten tussen landen die onderling de oorlog hadden verklaard, had ondertussen een veldleger van 188.000 man op de been gebracht. Daarnaast werden de versterkte stellingen van Antwerpen, Luik en Namen nog eens bezet door 88.000 man en tekenden nog eens 40.000 man vrijwillig bij het Belgische leger rond deze periode.
• 2 augustus 1914. België wordt door Duitsland in een ultimatum gevraagd de Duitse troepen over zijn grondgebied te laten doortrekken om op die wijze Frankrijk te kunnen binnentrekken. Omwille van de Belgische neutraliteit wordt dit op 3 augustus afgewezen.
• 4 augustus 1914. Wegens het niet aanvaarden van het Duitse voorstel, trekken Duitse troepen op 4 augustus toch onze landsgrens over, in eerste instantie optrekkend naar Luik. Hierdoor was Duitsland ook meteen in oorlog met België en worden bondgenoten zoals Groot-Brittannië door eerdere verdragen verplicht België te komen bijstaan. Groot-Brittannië verklaart dan ook na de Duitse inval in België, Duitsland de oorlog. Duitsland was door deze inval begonnen aan zijn fameuze "von Schieffenplan". Duitsland wou met dit plan het geallieerde front in Noord Frankrijk zo snel mogelijk breken door het letterlijk in twee te splitsen. Op die wijze zou na het verslaan van de Belgen en de Fransen (en eventueel de Britten) alle aandacht op het Oostelijke front met Rusland kunnen gevestigd worden.

• 5 augustus 1914. Groot Brittannië verklaart de oorlog aan Duitsland. Op de Oostenrijks-Servische grens proberen Oostenrijkers door de Servische grens te breken maar daar slagen ze voorlopig niet in. In België zijn er hevige gevechten in de buurt van de Luikse forten.
• 12 augustus 1914. Hevige Belgische weerstand te Loxbergen en Halen.
• 16 augustus 1914. Het laatste Luikse fort moet onder een immense Duitse overmacht en ondanks hevige Belgische weerstand, zich gewonnen geven.
• 18 augustus 1914. Het Belgische leger krijgt de opdracht zich terug te trekken tot achter de Dijle. De opdracht was uiteindelijk terugtrekken richting Antwerpen. Antwerpen was voor WO I bestempeld als het Reduit National, dezelfde functie als de Scheldestelling met onder andere Bruggenhoofd Gent kreeg in de meidagen '40. Dit betekende dat Antwerpen de plaats was die ten allen tijde diende behouden te blijven tot eventuele hulp van andere geallieerde troepen kwam opdagen.
• Bij hevige gevechten te Grimde (nabij Tienen) sneuvelen ontzettend veel soldaten aan beide kanten. De Belgische 3e Linie verliest er ongeveer 45% van zijn troepen, velen sneuvelen.
• In Brussel stelt de Burgerwacht zich klaar de stad te verdedigen tegen de Duitsers die elk moment worden verwacht.
• 19 augustus 1914. Aarschot en Leuven worden aan de Duitsers overgelaten na hevige en bloedige gevechten.
• 20 augustus 1914. Brussel valt in Duitse handen, net zoals vele andere steden. In bepaalde steden zoals Leuven, Aarschot en Dinant volgen zware Duitse represaillemaatregelen omwille van de hevige weerstand die het Belgische leger biedt. Er wordt onschuldige bevolking terechtgesteld, geplunderd en huizen in brand gestoken of geschoten.
• Het Belgisch hoofdkwartier wordt verhuisd naar Antwerpen.

• Regionaal vernielden ze telegraafpalen en namen wapens in beslag. In het Wetterse Postgebouw werd vrij ordinair het aanwezige geld meegenomen. Voor de rest bleef alles voorlopig bij wat spierballengerol.
• Uiteindelijk trekken ze door naar Laarne waar ze hun intrek nemen in het kasteel. Er zou ook gebivakkeerd zijn geweest ter hoogte van de Belinde kapel te Kalken.
• Alle soldaten nog aanwezig in Gent verlaten hals over kop de stad. De Burgerwacht van Brussel komt te Gent aan. De eigen Gentse Burgerwacht wordt ontwapend en hun materiaal naar Antwerpen gezonden.
• Er worden ondertussen Duitse troepen gesignaleerd te Aalst, Ninove, Geraardsbergen en Oudenaarde.
• Rond 23u wordt een grotere groep Uhlanen vastgesteld die kamperen in de regio Kalken, Laarne en Wetteren. Kleinere groepjes worden zelfs vastgesteld tot in Melle.

• 22 augustus 1914. Aan Belgische kant wordt "le Groupement Territorial du Lieutenant General Clooten" opgericht. Dit omvatte in de beginfase:
  • Les Chasseurs à Pied - Le Regiment Reine Elisabeth
  • Les Chasseurs à Pied de Morlanwelz
  • Les Chasseurs à Pied de Mons
  • Le Garde Civique d'Anvers
  • Brigades de Gendarmerie Territoriale
  • Groupe de Gendarmerie du Major Blondiau
  • Compagnie de Chasseurs Cyclistes de la Garde Civique de Bruxelles
  • Le Detachement des Gardes Civiques Cyclistes Volontaires
  • L'Escadron de Garde à Cheval de Liège
  • La Garde à Cheval de Bruxelles
• Hun taak bestond er in de Duitse indringers zoveel mogelijk te saboteren en te spelbreken. Ze noemden het zelf "Guerre Embuscade" of hinderlagenoorlog.
• Al vrij snel worden ook alle andere burgerwachten in Oost- en West Vlaanderen bijkomend onder zijn leiding geplaatst. De naar de regio van Gent teruggetrokken burgerwachten van Dendermonde, Sint-Niklaas en Lokeren worden herbewapend. Dit zal de dag nadien ook nog gebeuren met de rest van de de nog actieve burgerwachten in Oost- en West-Vlaanderen.
• In de loop van Augustus. Op het grondgebied Dendermonde voelde men het bontheid komen en in augustus 1914 werd ter hoogte van de overgang van Gentsesteenweg met de Kerkstraat, de overbouw van de toen nog intacte maar zeker niet in goede staat verkerende, Gentse Poort, verwijderd. Deze belemmerde zwaardere militaire transporten die men meende wel eens nodig te kunnen hebben hier in de regio in de komende periode. Deze poort wordt ook af en toe wel de Appelse Poort genoemd.

Bovenaan links: De originele Gentse Poort. Op het kaartje ernaast zie je nog duidelijk rechts van de in het groen getekende zone, restanten van de oude omwalling liggen. Daar diende dus ook ooit deze poort gesitueerd te worden. Onderaan: 2 zichten op de deels afgebroken poort. Op de achtergrond zie je in beide gevallen toen nog restanten van kazematten van het toen nog veel meer dan nu gebastioneerde Dendermonde nog aanwezig waren. (Alle Foto's: Replica - Schets: Google maps)

• 23 augustus 1914. De ganse linker oever (kant Wetteren) van de Schelde bleef voorlopig onbezet. De Belgische generaal Clooten krijgt opdracht deze Schelde-oever te bezetten en te verdedigen. Hij beschikte op dat moment over een compagnie Cyclisten, het Eskadron Maria-Hendrika en een artilleriedivisie van de Brusselse Burgerwacht.

Bovenstaande eenheden van de Brusselse Burgerwacht op de markt in Wetteren. (Foto: Replica)

• 24 augustus 1914. Wetteren wordt overrompeld door massa's doortrekkende vluchtelingen. Deze trekken door richting Gent met het achterlaten van massa's gruwelijke verhalen over de Duitse aanvaller die in aantocht was.
• Deze massale vlucht van mannen tussen 15 en 55 jaar werd mede veroorzaakt doordat de geruchten de ronde deden dat deze mannen door de Duitse troepen massaal werden gevangen genomen en onder andere voor de Duitse troepen dienden te lopen als levend schild. Uit vrees hier ook ten prooi aan te vallen stroomden de straten letterlijk vol met dergelijke burgers, bang hetzelfde lot te ondergaan. De meeste door deze geruchten op de vlucht gedreven burgers krijgen de raad terug te keren en vooral de opdracht bij het zien van Duitse troepen, geen aanleiding tot agressie of confrontaties uit te lokken. De meesten trekken dan ook spontaan de volgende dagen in omgekeerde richting terug huiswaarts.

• Er is ook melding van zware Frans-Duitse gevechten op de grens van België met Frankrijk.
• 27 augustus 1914. De Burgerwacht bezet met alle Scheldebruggen tussen Gent en Schoonaarde. De brug over de Schelde te Heusden wordt bewaakt door het Bataljon Jagers te Voet van de Gentse Burgerwacht. Te Schoonaarde gebeurt dit door de Schaarbeekse Burgerwacht. De Belgische troepen verschansen zich aan de noordkant van de Schelde. Ook worden alle sloepen en boten aan die kant van het water getrokken en aangemeerd.
• 29 augustus 1914. De Brusselse Burgerwacht komt aan te Wetteren en wordt daar enkele keren op foto vastgelegd (zie hieronder). Zij zullen met een bezetting van 2500 man de tussenliggende zone beveiligen.
• In het College te Melle wordt door het Belgische Rode kruis een noodhospitaal ingericht. Omdat het oorlogsgeweld reeds te kort is genaderd, zal dit opnieuw reeds opgedoekt worden op 31 augustus 1914.

• Te Massemen komt Kapitein Koning en een groep Jagers - Cyclisten van de Brusselse Burgerwacht aan. Na overleg te Wetteren wordt beslist de belangrijkste wegen hier te versperren en enkele loopgraven te graven.

• 31 augustus 1914. Kapitein-Commandant Chaudoir gaat zelf met een auto en 5 begeleiders op verkenning richting Aalst om te proberen uitzoeken hoever de Duitsers al zijn genaderd. Voor Hekelgem krijgt hij de melding van een postbode dat er uitrustende Duitsers zouden zijn op het kerkplein van Hekelgem. Chaudoir weet met zijn 5 begeleiders 2 Duitsers gevangen te nemen en over te brengen naar Melle voor ondervraging.
• Gedurende de nacht wordt meermaals de rust verstoord door een overvliegende Duitse Zeppelin.
• 1 september 1914. Kapitein-Commandant Chaudoir beklaagt zich naar Generaal Clooten toe over de wijze waarop de troepen van de Burgerwacht worden aangestuurd in de regio. Zo weet amper iemand wie de leiding heeft over wie. Er is ook zeer weinig sprake van tucht en discipline onder de aanwezige troepen. Hij meldt dat hij met zijn manschappen en 68 vrijwilligers onder leiding van Luitenant Dubois van het 1e Bataljon 2e Compagnie van de Grenadiers de brug van Melle bewaken.
• Kapitein Koning voert met zijn Jagers - Cyclisten een nieuwe verkenning uit om na te gaan waar de Duitsers op dat moment reeds zaten. De verkenning gaat richting Wichelen en Schellebelle. De Duitsers worden hierbij niet waargenomen.
• Rond 18u15 wordt boven Massemen een Duitse Zeppelin waargenomen.
• Kapitein Koning krijgt opdracht zich naar Oordegem te begeven.
• 2 september 1914. De Belgische burgerwacht bewaakt dag en nacht het station en de bareel van Kwatrecht.

Hevige Belgische weerstand van Belgische infanteristen die Duitse cavalierie bestoken met geweervuur vanaf de overzijde van de Schelde. (Postkaart: Replica)

Links: Een Belgische mitrailleurschutter. De foto valt niet meer te plaatsen maar zou te situeren zijn bij het terugtrekken op Oudergem om zo weg te trekken richting Antwerpen - Rechts: Belgische weerstand in dezelfde buurt achter een spoorweg. (Beide foto's: Replica)

Allicht zijn rond dit moment in het Dendermondse nog wel wat bruggen over zowel Dender als Schelde opgeblazen om de Duitsers proberen af te houden.

• 5 september 1914. 's avonds worden een 150 tal Duitse ruiters gespot in de nabijheid van de Scheldebrug te Heusden. De Gendarmen die de brug bewaakten steken ze veiligheidshalve in brand.
• Omwille van de inname van Dendermonde en de gespotte Duitsers te Heusden, wordt door de Belgische burgerwacht beslist de resterende bruggen over de Schelde te Wetteren, Melle en Schoonaarde op te blazen. Dit zal allicht dan wel gebeurt zijn voor alle hierboven gemelde bruggen maar allicht nog niet deze van Wetteren gezien er wel degelijk nog foto's zijn van verplaatsingen over de Schelde aan de brug in Wetteren die onmogelijk dan dus al opgeblazen kan zijn geweest. Dit zou allicht maar gebeurd zijn rond 8 oktober 1914.

• 6 september 1914. Een vrijwilligerskorps van 1000 man onder leiding van Majoor Dulier komt te Melle aan om hier stelling te nemen met als enige opdracht een overweldigende Duitse overmacht tot stand proberen te brengen.
• Het opstuwende Duitse leger omvatte 42.000 soldaten. Hier tegenover zou een Belgische verdediging komen te staan van amper 1000 soldaten en vrijwilligers.

• De opstelling onder Majoor Dulier was als volgt:
  • De 1e Compagnie Karabiniers (250 man) onder leiding van kapitein Libois neemt stelling tussen de opgeblazen brug te Melle en kilometerpaal 9 op de Geraardsbergsesteenweg te Melle (tot aan de kruising met de spoorlijn).
  • De 2e Compagnie Grenadiers (250 man) onder leiding van kapitein Janssens, bezet het spoorwegtalud ten zuiden van Melle tot aan het kasteel van Gontrode. (lokatie latere Duitse Vliegveld te Gontrode).
  • Voor deze stellingen werd een Eskadron Rijkswachters opgesteld onder leiding van Luitenant Lebrun.
  • Nog 2 compagnies van een voorlopig onbekend Linieregiment (2x 250 man) onder leiding van Luitenant Englebert en Commandant Robinet stellen zich op tussen de gehuchten Boschhoek en Mylecke (tussen Gontrode en Lemberge). Dit was ongeveer op de grens met Merelbeke.
  • Zuid-Zuidoost van deze laatste stellingen werd nog een een Eskadron Cyclisten van de Luikse Burgerwacht opgesteld, deze kwamen later die dag namelijk nog aan hier in de regio.
  • De Artilleriedivisie van de Burgerwacht had de beschikking over in totaal 4 stukken veldgeschut. Twee ervan tesamen met een 100 tal soldaten werden opgesteld langs de steenweg te Melle gericht op de richting Kwatrecht. De twee overige stukken stonden opgesteld in de buurt van het kasteel van Gontrode (Kasteel de Varens langs de huidige Gontrode Heirweg) en hadden ongeveer evenveel soldaten ter beschikking.
  • De commandopost bevond zich in het dorp van Melle.

• Om 11u. Omwille van de terugkerende verkennersgroep vertrekt Kapitein Koning per auto met een aantal Jagers-Cyclisten en gevolgd door nog een aantal gendarmes en burgerwachten te paard in de richting van de Molen. Als ze daar aankomen, worden ze echter meteen onder vuur genomen
• Er sneuvelen praktisch ogenblikkelijk 2 gendarmen en 3 anderen geraken gewond. Op het moment dat Kapitein-Commandant Koning het vuurgevecht van zijn kant wil beëindigen en signaal geeft om terug te trekken, wordt hijzelf door een kogel gedood, net zoals de Jager Cyclist Esser.
• De chauffeur van de auto weet met 3 gewonden en in totaal 9 mannen met de auto rechtsomkeer te maken en terug te rijden richting Melle. Het totale vuurgevecht heeft ongeveer 20 minuten geduurd en koste het leven aan 4 Belgen. Aan Duitse kant zou men 5 doden betreuren.

• Rond 11u30 bereikt het bericht van wat zich voordeed te Oordegem ook Melle. Hier wordt ogenblikkelijk door gendarmen stelling genomen rond de spoorwegovergang en het station.
• Vrij kort daarop wordt Oordegem onder de voet gelopen door een massa Duitse soldaten.

• 7 september 1914 in de vroege ochtend. Er wordt een Duitse verkennersgroep van 2 kurassiers (zwaar bewapende ruiters met een borstharnas) op de grens van Wetteren met Melle gespot door de Belgen. De Belgische wachtposten openen meteen het vuur en doden één van de verkenners.
• Groepen Duitse soldaten blijken in eerste instantie Melle - Kwatrecht te mijden en trekken niet richting Gent. Ze buigen ter hoogte van het Bourgondisch kruis af in de richting van Oosterzele. Er was toen nog geen sprake van de spoorlijn 50A, de huidige snelle lijn Oostende - Brussel. Dit snelle traject tussen Brussel en Gent werd pas aangelegd kort na WO I om de oude spoorlijn, lijn 50 te ontlasten. Het stuk tussen Gent en Oostende bestond toen wel al.
• Kort nadien blijken toch 2 Duitse regimenten 162 en 163 (voetvolk), een 200 tal ruiters met onder andere de beschikking over kanonnen en een 15 tal mitrailleurs wel degelijk door te trekken richting Gent. Dit waren troepen die origineel vanuit Dendermonde en Wetteren probeerden Gent te bereiken .
• Rond 8 uur. De Belgische troepen worden verwittigd door de stationschef van Kwatrecht over de komst van deze Duitse overmacht. Zij proberen nog snel 2 kanonnen in stelling te krijgen te Kwatrecht die gericht zijn op de steenweg naar Aalst. De Duitsers zijn echter al te dicht genaderd om nog veel nut te hebben van dit geschut.

• Het komt vrij snel tot een effectief treffen tussen Belgische en Duitse troepen. Al snel breidt het geweld uit over de ganse lijn van Kwatrecht tot Gontrode.
• Geleidelijk aan beginnen de Duitsers burgers uit woningen mee de straat op te duwen met hun handen omhoog. Zo worden op de duur een 16 tal burgers mee door de straat opgejaagd terwijl achter hen de Duitsers op de Belgen vuren en de Duitsers en de gevangen genomen burgers Belgische kogels incasseren. Gewonde burgers werden achtergelaten en vervangen door nieuwe op de voorlijn geduwde gevangen genomen burgers. Deze werkwijze zal doorgaan tot rond 16 uur in de namiddag.

• De Belgen weten echter wel met aanzienlijke verliezen dit verloren fabrieksterrein terug te winnen op de Duitsers.
• Er wordt zelfs vijandig artillerievuur ontvangen op de Belgische linies komende van de overkant van de Schelde (gehucht de Bommels).

• Er zijn ook versies van dit verhaal die melden dat er nog kanonnen zijn kunnen recuperen maar met doden aan Belgische kant tot gevolg. Ook dit blijft een onduidelijk iets binnen dit ganse verhaal.
• Rond 12u30 wordt aan Belgische kant de opdracht gegeven zich te verdedigen en geleidelijk aan proberen terug te trekken tot op de tweede lijn. Deze bevond zich voor het college van Melle. Deze terugtocht begint ongeveer om 13 u.

• Ook op Melle Kalverhage worden boerderijen in brand gestoken en burgers gedood. Op de weide van Fouquaert (hoeve ter hoogte van het kruispunt van Kalverhage met de Kouterwegel) werden alle mannen gevonden in nabijgelegen huizen, samengebracht. Ze dienden dan op hun knieën te gaan zitten met hun handen ophoog. Geleidelijk aan werden hier ook nog bijkomende burgers aangevoerd afkomstig van andere woningen te Kwatrecht en Melle die reeds in Duitse handen waren gevallen. Deze gevangenen zouden onder Duitse begeleiding doortrekken naar Overbeke en de fabriek van Beernaerts (aan het Boerenhol te Wetteren). Daar werd kort halt gehouden om dan terug te trekken naar de Blauwfabriek te Melle waar ze door Duitsers bewaakt dienden te blijven.

• Rond 14u30 komt de ganse linie die eerst door de Belgen was bezet, enorm zwaar onder Duits mitrailleur- en artillerievuur te liggen.
• Er is een peloton onder leiding van Adjudant Staelens dat zelfs weigert zijn stellingen te verlaten onder het hevige vijandelijke vuur. Zij krijgen nog een volle aanval met mortieren te verwerken. De Belgen worden ook beschoten uit het ondertussen in Duitse handen zijnde kasteel van Notaris Roland langs de Collegebaan.
• Rond 15 uur trekken de laatste Belgische troepen, nog steeds standhoudend, geleidelijk aan terug.
• Wanneer Majoor Dulier met zijn soldaten te Gent aankomt, hoort men nog altijd de Duitse artillerie neerkomen op hun ondertussen verlaten stellingen.
• De dodentol aan Belgische kant was als volgt:
  • Het bataljon Dulier: 12 gesneuvelden, 35 gewonden en 31 vermisten.
  • De artillerie van de burgerwacht: 1 gesneuvelde, 1 gewonde en 7 vermisten.
  • Het eskadron van de Luikse burgerwacht telde 2 doden en 3 gewonden.
• De dodentol aan Duitse kant is natuurlijk veel moeilijker te achterhalen. Na de strijd werden er wel in nood opgetrokken graven ontdekt:
  • 30 Duitse lijken werden teruggevonden begraven langs een chemische fabriek (allicht de blauwfabriek)
  • Aan de overkant van de weg waren nog eens twee graven waarvan één van een zwaar toegetakelde officier.
  • Daarnaast werden nog 4 in de gauwte gegraven sleuven gevonden van telkens ongeveer 5 op 2 meter gevuld met lijken (aantallen onbekend).
  • Kort in dezelfde buurt werd nog een kleine stelling gevonden met 4 dode Duitsers erin.
  • In de Duitse veldlazaret, ingericht in de gebouwen van De Zusters van Liefde te Kwatrecht (huidige MPI Kwatrecht) werden 29, in andere teksten 36 gewonden binnengebracht. 4 Hiervan zouden gewonde Belgische gevangengenomen soldaten zijn. In totaal zouden hiervan nog eens 4 soldaten overlijden. In een getuigenis na de gevechten van september is er sprake van in totaal 50 gewonde Duitsers die werden binnengebracht.
  • Geen enkele van deze Duitse gesneuvelden, werd te Melle of Kwatrecht begraven. De gesneuvelden werden vrij respectloos samengebonden in bussels van 4 en rechtop vervoerd op goederenwagons, richting Duitsland getransporteerd. Zo hoorde ik al eens het verhaal dat er zelfs te Kwatrecht of Schellebelle zo een bussel zou gevonden zijn nadat hij van de respectievelijke trein was gevallen en zo later naast de spoorlijn in de berm of de gracht werd teruggevonden.
• Na deze gevechten bleven in Kwatrecht en Melle langs de Brusselsesteenweg 45 huizen brandend en of in puin geschoten, achter.

Een foto van de 12 werkmanshuisjes langs de Collegebaan die als represaillemaatregel tegen de bevolking van Melle - Kwatrecht, doelbewust werden in brand gestoken. (Foto: Boek "Ik zal ze heel mijn leven horen roepen" van Paul Neirinck - originele foto: Arthur Radclyffe Dugmore)

• Uiteindelijk keerde vrij snel de rust terug in Kwatrecht en Melle. Na de gevechten verbleven de Duitse troepen nog 1 nacht in tenten op de weilanden achter de jongensschool (allicht huidige industriezone Neerhonderd). De Duitse staf vestigde zich in Kasteel de Bueren
• Een 200 tal Duitse ruiters gingen verder op verkenning op de steenweg tot de Zwaanhoek te Melle (huidige Tuinstraat). Er zouden er ook nog doorgereden zijn tot Gent zelf waar ze zouden ontvangen zijn door de Amerikaanse Consul. Gelukkig bleven alle echte repressailles uit en keerden allen vrij rustig terug richting Kwatrecht.
• In het huidige MPI te Kwatrecht, toen de Zusters van Liefde te Kwatrecht, dat zoals hogerop al vermeld als veldlazaret werd gebruikt, worden tijdelijk 1200 Duitsers gestationeerd.
• 8 september 1914, rond 7 uur werden de gegijzelde burgers door de Duitsers vrijgelaten. In het algemeen vonden zij hun woning uitgebrand, vernield en geplunderd terug.
• Meteen na de gevechten bleven nog een 10.000 tal Duitsers achter op Melle - Kwatrecht. De rest trok door in de richting van het Franse Marne-front. De achtergebleven troepen sloegen een tentenkamp op achter de jongensschool te Kwatrecht (huidige industrieterrein Neerhonderd).
• Rond 9 uur. Op dit uur werd op basis van een de dag voordien verstuurde brief naar Burgemeester Braun van Gent, deze laatste verwacht op het Duitse hoofdkwartier te Oordegem. Bij deze was eigenlijk ook de Belgische bevelhebber van de troepen die hier vochten verwacht maar deze was reeds mee achteruitgetrokken en niet aanwezig.
• Generaal Böhn logeerde van de vorige ochtend op het kasteel Van Pottelberghe op Kalverhage. Hij zou hier nog rond 7 uur ontbijten en dan doortrekken naar Oordegem voor zijn afspraak met Burgemeester Braun van Gent.
• Braun meldde zich zoals afgesproken in de brief bij de Duitse voorpost te Kwatrecht en werd begeleid tot de woning van Notaris Schelfhout te Oordegem waar Generaal Böhn zijn generale staf had gevestigd.
• Dit waren alvast de belangrijkste punten die Braun opgelegd kreeg met als bijkomende Duitse garanties dat de troepen die te Kwatrecht - Melle vochten niet door Gent zouden trekken:
  • Al de nog in Gent aanwezige burgerwachten dienden hun wapens in te leveren.
  • Burgerwachten die aan deze eisen voldeden mochten eventueel terugkeren naar Gent zonder vervolging.
  • Nog gewapende burgerwachten zouden in het Gentse ter plaatse geëxecuteerd worden.
  • De ontwapende burgerwachten zouden onder bevel van de burgemeester taken als politie mogen uitvoeren.
  • De stad Gent diende volgende zaken aan de Duitse troepen aan te leveren als compensatie:
    • 10.000 liter Benzine
    • 1000 liter mineraal water.
    • 150 ton haver
    • 100 fietsen
    • 10 motorfietsen
    • 25 autobanden
    • verbandmateriaal zoals windels, watte, sublimaatpastilles
    • 100.000 Sigaren.

• Rond 10 uur. speelt zich trouwens nog een situatie af die gelukkig voor de stad Gent geen ergere gevolgen heeft gehad. Er was een auto met 2 Duitsers Gent binnengereden. Deze bleek verloren gereden. In de Sint Pieters Nieuwstraat werd deze opgemerkt door een Belgische Automitrailleur bezet door 3 Belgische soldaten. Een van de Duitsers stapte uit met zijn karabijn in de hand maar werd bijna direct door de automitrailleur onder vuur genomen. De ene Duitser werd zwaar gewond en de andere gaf meteen teken zich over te geven aan de Belgen in de Automitrailleur. Gelukkig voor Burgemeester Braun kon de Amerikaanse consul Van Hee samen met Burgemeester Braun de gemoederen na een terugrit naar Oordegem bij Generaal Böhn bedaren en kreeg het voorval geen verdere gevolgen voor de stad Gent. Wel werd een bijkomende voorwaarde gesteld dat de gewonde Duitser niet mocht beschouwd worden als krijgsgevangene nadat hij het hospitaal zou verlaten. Hij moest overgedragen worden aan de Verenigde Staten en dan vrije doortocht tot Duitsland krijgen.
• Te Massemen werd in de loop van de dag nog tijdens de mis de pastoor uit de kerk gehaald omdat hij de klokken had geluid. Dit werd door de Duitsers aanzien als "signaal geven" (naar Belgische troepen). Het dispuut kon worden uitgepraat en de pastoor werd vrij snel opnieuw vrijgelaten. Dit zou vrij kort nadien voor maanden in gans het bezette land een verboden iets worden.
• Bij het doortrekken naar Frankrijk ontruimen de Duitsers ook grotendeels het huidige MPI te Kwatrecht dat gebruikt werd als verblijfplaats en veldlazaret. Enkel een aantal zwaar gewonde Duitsers die nog niet vervoerd konden worden, worden er achterlaten samen met enkele bewakers en een Duitse arts.
• 8 september 1914. Op deze datum wordt onder leiding van Generaal Clooten een verdedigingseenheid opgesteld die onder andere zeer specifiek de regio Gent en de daarachter liggende gebieden voor de komende periode zal proberen bewaken en beschermen tegen nieuwe Duitse dreigingen.
  • Opbouw strijdmacht Generaal Clooten
    • Hoofdkwartier te Eeklo
    • Groep Generaal Majoor Wouters:
      • hoofdkwartier te Waarschoot
      • Burgerwacht van Schaarbeek: te Zelzate en Assenede
      • Burgerwacht van Laken en Jette: te Kaprijke
      • Burgerwacht van Sint Joost: te Waarschoot
      • Burgerwacht Verviers en Brussel en Artillerie Burgerwacht Brussel: te Oostwinkel
      • Compagnie Burgerwacht van Vorst en Sint Gillis: te Ertvelde
    • Groep van Luitenant-Generaal Coune:
      • hoofdkwartier te Beernem
      • Burgerwacht van Ukkel: te Aalter
      • Regiment Jagers te Voet: te Knesselare en Beernem
      • Burgerwacht van Molenbeek (1e Comp), Koekelberg en Anderlecht: te Ursel
    • Groep van Generaal-Majoor Morel de Boucle
      • hoofdkwartier te Waarschoot
      • Burgerwacht van Gent: te Waarschoot
      • Groep Blondiau, Gendarmerie te Paard
        • Staf: te Eeklo
        • 1e Eskadron: te Lembeke
        • 2e Eskadron: te Oosteeklo
        • 3e Eskadron: te Hansbeke
    • Mobiele eenheden en speciale korpsen
      • Burgerwacht van Brussel
        • Compagnie Jagers Cyclisten: te Zomergem
      • Compagnie Gendarmerie van Gent: te Zomergem
      • Gendarmerie onder leiding van Bloem: te Aalter
      • Burgerwacht Eskadron Marie Henriette: te Ruislede
      • Burgerwacht Eskadron Chaudoir: te Ruislede
      • Burgerwacht van Gent, Jagers te Paard: te Ruislede
    • De Brigade vrijwilligers
      • 1e Brigade: te Sint Andries Brugge, Sint Michiels Brugge, Lembeke en Hansbeke
      • 2e Brigade: te Eeklo
      • 3e Brigade:
        • 5e Regiment: te Tielt
        • 6e Regiment: te Pittem
      • 4e Brigade: te Oostkamp
    • 13e Gemengde Brigade
      • 1e Bataljon: te Eeklo
      • 2e Bataljon: te Oostende
      • 3e Bataljon: te Zeebrugge
    • Territoriale Gendarmeriebrigades van de Compagnie van Gent
      • Omvat 2 Officieren, 143 Gendarmen en 200 vrijwilligers.
      • Brigades destrict Eeklo: blijven te Eeklo
      • Brigades destricten Evergem, Oostakker en Lochristi: te Evergem
      • Brigades van Deinze, Oudenaarde, Elsegem, Gavere, De Pinte en Kruishoutem: te Deinze
• 9 september 1914, in de loop van de dag vertrokken ook deze laatste Duitse soldaten richting Frankrijk. Gelukkig voor de inwoners van Kwatrecht en Melle was dit kortstondige verdere verblijf van Duitse troepen zonder nog verdere repressailles. Ook die troepen trokken door in de richting van Noord Frankrijk waar op dat moment de strijd hevig doorging, en nieuwe Duitse steun nodig was.
• De nog aanwezige gewonde Duitsers in het MPI te Kwatrecht worden overgebracht met ziekenwagens naar Dendermonde. De Belgische gewonden mogen verder verzorgd worden te Kwatrecht. Zij zullen de dag nadien worden overgebracht naar Gent en daar overgedragen worden aan het rode kruis.
• Alle Duitse troepen waren uit Kwatrecht - Melle verdwenen, de burgers vonden indien ze eerder gevlucht waren, hun huizen in veel gevallen vernield, geplunderd en vaak uitgebrand terug. De brandgeur bleef nog dagen hangen. Op de velden lagen bij de slag gedode koeien en paarden.
• De rust zou echter in Kwatrecht - Melle, maar 1 maand duren.
• Wat de Gentse burgerwacht betreft. Deze heeft uiteindelijk nooit echt opgehouden te bestaan of zijn wapens overgedragen. Gelukkig is dit nooit effectief opgevolgd doordat Generaal Böhn vrij snel diende door te trekken in de richting van de Marne. De Gentse Burgerwacht zou in de periode daarna vooral taken vervullen in de zone tussen Gent en Brugge

Opmaken van PV's omwille van de Duitse baldadigheden van 7 september 1914.

• Bij dit eerste Belgisch-Duitse treffen in de regio Kwatrecht-Melle zouden in totaal een 15 tal Belgische soldaten sneuvelen. Aan Duitse kant moet het dodental rond de 50 hebben gelegen. Er zijn bij repressailes hieronder beschreven ook minimum 10 burgerdoden te betreuren. Enkelen hiervan vielen zelfs aan de overzijde van de Schelde doordat ze vanaf de op dat moment veilig beschouwde oever probeerden te zien wat zich aan de overzijde afspeelde en dit men hun leven bekochten.
• Na de gevechten van september 1914, vanaf 9 september om juist te zijn, werden 4 dagen lang te Melle officieel PV's opgesteld van de baldadigheden die zich hier hadden afgespeeld van 7 tot 9 september. De meest terugkomende zaken zijn hieronder te vinden:
  • Vele huizen werden na de gevechten één voor één bezocht door Duitse soldaten. In het algemeen was dit onder het mom dat ze op zoek waren naar Belgische soldaten. De eigenaars werden na ondervraagd te zijn, uit het huis gejaagd of tijdelijk gevangen genomen. De woningen werden daarna meestal geplunderd van alles wat bruikbaar was. Hierbij ging de aandacht in eerste instantie naar geld en juwelen maar men bleek in het algemeen ook geïnteresseerd in vlees, voedsel in het algemeen, gewone kledij en zelfs ondergoed. De huizen werden in het algemeen na hun zoektocht in brand gestoken (ook al beweerde men eerst tegen de inwoners dit niet te zullen doen). Ook werden totaal zonder nut op de boerderijen de dieren soms vrijgelaten maar meestal gedood of doodsgeschoten. In het algemeen werden ze dus letterlijk als pesterij afgeslacht. Ook de stallen gingen meestal in de vlammen op.
  • Er zijn ook enkele zeer tragische verhalen gekend van boerderijen zoals dit van de hoeve van Theophiel De Boever. Deze hoeve was gelegen in toen open velden op de rechter kant van de toenmalige steenweg (huidige Collegebaan) ter hoogte van de huidige gebouwen van Ilvo. Hier vielen twee Duitsers binnen die ogenblikkelijk zijn eigen zoon (19 jaar) en zijn vriend (18 jaar) neerschoten. Beiden lagen zwaar gewond op de grond en werden daarna door dezelfde Duitsers bijkomend doorboord met de bajonetten op hun geweren. De vriend overleefde deze genadesteek niet, de zoon des huizes bleef kreunend op de grond liggen. Bij het verlaten van de hoeve werd de zwaar gewonde zoon gewoon in de hoeve achtergelaten terwijl deze in brand werd gestoken. De zoon bleef roepend achter in de afbrandende hoeve. Een andere bewoner des huizes werd door de Duitsers verplicht buiten een graf te delven voor de in de woning aanwezige doden.

Links: Puin van hoeve De Boever (Foto: Replica) - Rechts: Actuele locatie ter hoogte van gebouwen Ilvo (Google Streetview)

• Ook op de hoeve van Octaaf De Visscher speelden zich drama's af. Deze hoeve zou midden de velden gelegen hebben tussen huidige steenweg en spoorlijn. Ook deze hoeve werd doelbewust in brand gestoken terwijl de eigenaars met hun kinderen nog ondergedoken zaten in de kelders. Hun jongste zoon Romain (10 jaar) probeerde uit het brandende huis te vluchten maar werd in de moestuin tijdens zijn vlucht doodgeschoten. Zijn andere zoon zou later blijken omgekomen te zijn bij de hoeve De Boever (zijn zoon was de vriend waarvan daar melding werd gemaakt in het verhaal). De rest van de inwoners zou in de kelders de brand overleven, haast verstikt door de rook van de brand boven hen. De totaal vernielde hoeve werd nooit meer heropgebouwd en verdween totaal uit het landschap.

(Foto's linksboven en rechtsonder: Replica - Linksonder: F. Odberg)

• Dit zijn twee verhalen van hoeves maar er zijn er nog heel wat meer in de vlammen opgegaan, zo ook bv de hoeve Fouquaert te Melle. Dit terwijl de eigenaars net zoals heel wat gevangengenomen inwoners van Kwatrecht en Melle met hun handen boven hun hoofd hun lot afwachtten. (zie foto's hogerop deze reportage)

• Het blijkt toch ook geen fabeltje dat de eigenaars van de Blauwfabriek en zijn werklieden werden gespaard door de Duitsers. De eigenaar zelf was van Duitse herkomst. Als ze te weten kwamen dat er een link was met de fabriek werd op die huizen "Brave Leuten" geschreven waardoor die huizen (soms nadien) werden genegeerd bij de verdere repressailles. Het komt er op neer dat het bij sommigen heeft geholpen, bij anderen niet.

Foto's van Schade te Kwatrecht en Melle, te wijten aan Duitse repressailles na de gevechten in september 1914.

• De meeste schadefoto's die je kan terugvinden van Kwatrecht en Melle uit 1914 dateren allen uit repressailles volgend op bovenstaande gevechten. We beginnen een overzicht van foto's die konden worden gepositioneerd langs de huidige steenweg van Kwatrecht komende en gaan zo verder richting Melle, startend nabij de kerk te Kwatrecht.

• Bovenstaande woning was te zoeken juist voor de huidige spoorwegviaduct. De zoektocht naar deze ruïne wordt natuurlijk vermoeilijkt omdat de foto allicht niet is van direct na de gevechten maar reeds enkele maanden nadien dateert. De vernielde woningen naast de woning op de foto zijn namelijk reeds volledig afgebroken. (Oude foto: Boek "De Eerste Wereldoorlog op grondgebied Quatrecht - Rolande Van Heden"). De foto links is een oude postkaart en de nog bestaande woning is de lagere woning achter het verdwenen hogere huis rechts op dezelfde kaart (Postkaart: Replica). De onderste foto rechts is dezelfde locatie nu op Streetview.

• We verplaatsen ons nu tot waar de huidige Collegebaan schuin rechts wegloopt van de huidige steenweg. Dit was echter de originele steenweg. Het rechtdoor lopende gedeelte van de huidige steenweg is pas jaren later rechtgetrokken. Dat dient te worden gesitueerd in de jaren '50.

• Ter hoogte waar de huidige Collegebaan afdraait van de doorgetrokken steenweg zouden heden midden op de steenweg deze ruïnes gestaan hebben.Nu vindt men daar de gebouwen van Ilvo. Ook hier stond een volledig rij uitgebrande huizen. Rechts het intact gebleven café "De Voerman". (Foto boven: Foto terug gevonden in het museum van de IJzer. Ter plaatse wist men blijkbaar niet waar deze diende gesitueerd te worden. - 2e rij links: Replica - rechts: Google Streetview van actuele situatie. De twee foto's daaronder komen uit het boek "Ik zal ze heel mijn leven horen roepen" van Paul Neirinck.) Toen het ramptoerisme de eerste dagen floreerde, stond er aan de kop van de 8 huisjes een houten deur met daarop het opschrift geschilderd: "Voor de slachtoffers van de brand van Melle". Let op de foto's van deze huisjes zijn soms vrij verwarrend met deze van de 12 huisjes die kort hiertegen ook werden in brand gestoken.

• Dit zijn allicht de foto's het kortst na de vernielende dagen in september 1914 genomen. Je kan het zien omdat het eerste huisje op de hoek op dat moment zijn zijgevel nog had. Dat was trouwens origineel een caféetje, genaamd "in de 12 huizen bij De Saedeleer". De onderste foto is trouwens van een fotoreeks met oorlogsschade te Melle, gekend als "In Vlaanderenland". Deze foto is genomen geruime tijd nadat de volktoeloop al opnieuw was gestopt. (Collectie De Graeve)
• Bovenaan: artikeltje uit de War Illustrated van 17 Oktober 1914 over de schade aangericht op grondgebied Melle - (2e rij links- en rechtsboven: Replica), De rechter foto is trouwens opnieuw een postkaart. (Foto linksonder: Collectie F. Odberg). De foto rechtsonder geeft u een idee waar deze huisjes ooit stonden (Google Streetview).

• Bij foto's iets later genomen valt het op dat het eerste huisje reeds gedeeltelijk gesloopt blijkt. Wat ook op de foto's van deze huisjes meteen duidelijk wordt, is het ramptoerisme dat letterlijk plaats vond, komende van Gent om het oorlogsgeweld dat in Melle plaatsvond, te komen begapen.
• (Foto's boven: Replica - Foto onder: The Daily Mirror).

• Nog 2 foto's van de ramptoeristen te Melle, beiden in het formaat van postkaarten (Beiden: Replica)

• Twee zeer interessante postkaarten zijn deze. Men ziet er opnieuw de fameuze huizenrij maar ook wat veel interessanter is, loopgraven in de velden rechtover deze woningen. Dit was zo goed als zeker een origineel Belgische loopgraaf, haaks op de Collegebaan, ondanks dat op de uitleg staat dat het een Duitse loopgraaf zou zijn . (Postkaarten: Replica)

• Ook nog courant teruggevonden foto's zijn deze van een Belgische Caisson die totaal vernield in een gracht ligt, aan de overzijde van de weg ter hoogte van deze 12 huisjes. Een Caisson was een kar die de munitie vervoerder horende bij een stuk artillerie. In dit geval zal dit 1 van de Caissons zijn geweest, horende bij de 4 artilleriestukken die de Belgen hier ter beschikking hadden afkomstig van de Brusselse burgerwacht. (Foto's: Replica)
• Nog iets verderop richting centrum Melle, tussen de huidige collegebaan en de doorgetrokken Brusselsesteenweg, stond ooit onderstaand kasteeltje.
• Dit kasteeltje stond gekend als villa Ten Bergh. Op postkaarten met het puin van Melle in september 1914, vindt men het steeds terug als het kasteel van (Notaris) Mr Roland. Ook deze villa werd totaal verwoest en verdween daarna voorgoed uit het straatbeeld. Het kasteeltje werd doelbewust in brand gestoken omdat er zich Belgische soldaten zouden verschanst hebben en van daaruit de Duitsers onder vuur hadden genomen. In praktijk is het allicht militair enkel in een latere fase van de gevechten gebruikt door de Duitsers om de Belgische stellingen te beschieten vanuit de ramen boven.

• De voorzijde van dit kasteeltje zat gericht op de huidige Brusselsesteenweg die toen dus officieel nog niet bestond. Allicht was er dus toen een langere oprijlaan die deels zal gelopen hebben waar de steenweg nu loopt. (Foto links: F. Odberg - Foto rechts: Replica)

(Foto links: Oorlogsklok - Rest: Replica)

• De meeste foto's die men van dit kasteeltje vindt zijn in de vorm van postkaarten en tonen de achterzijde van het gebouw. Het kasteel bestond uit een hoofdgebouw en een kleiner bijgebouw. (Foto's links- en rechtsboven, 2e rij links: Replica - 2e rij rechts: De Oorlosklok - Rechts boven, 2e rij: F. Odberg) Volledig onderaan: Uit postkaartenreeks "In Vlaanderenland" (Collectie De Graeve).

• Ook het Jezuïtencollege van Melle bleef niet onbeschadigd achter. Op het eerste zicht was de schade beperkt. Toch was er heel wat schade van projectielinslagen, enkele vernielde daken door inslaande obussen en zeker ook niet te vergeten, schade door plunderingen van Duitse troepen.

boven: Luchtfoto van het College van Melle (postkaart) - Links onder: Goed zichtbare schade aan de daken van de stallen van de hoeve bij het college. Rechts onder: 1 obus vloog zelfs binnen doorheen de zijwand van een van de kamers van de paters zoals op deze foto duidelijk te zien (Onderste foto's: Boek P. Neirinck)

• Of onderstaande foto's juist geplaatst zijn, is niet zeker. Het zijn alvast ook enkele vernielde huizen die origineel gekoppeld worden aan Kwatrecht of Melle. De meer actuele foto met "kleine Gent" op zag ik ooit voorbijkomen op Facebook. Zijn de beschadigde huisjes deze die op die foto staan in opnieuw herstelde vorm? In dat geval zou de schade te plaatsen zijn aan volledig de andere zijde van Melle op de steenweg, namelijk waar heden de brug over de Ringvaart ligt, ter hoogte van de gebouwen van Eandis.

(Oude foto's: Replica, actueel zicht: Google Streetview)

• Er zijn op het moment nog wel heel wat foto's met puin dat ik nog niet heb kunnen positioneren. Er wordt nog gepoogd deze in de toekomst nog toe te voegen na verder onderzoek van de mogelijke locaties.

De streek zou alsof het nog niet erg genoeg was met de schade die er werd achtergelaten na de gevechten geteisterd worden door 2 zaken:

• Plunderingen van de leegstaande en vaak deels vernielde woningen. Dit ging dan vaak nog samen met vandalisme tegen de hier en daar opgerichte Duitse veldgraven.
• Ramptoerisme begint de streek te teisteren. Iedereen wou toch met eigen ogen aanschouwen welke onmensen de Duitsers wel waren geweest te Kwatrecht en Melle. Ook strijkt massaal de internationale pers toe om de schade te fotograferen. Er ontstaan verschillende officiële postkaartenreeksen met schadefoto's uit de regio.

Bron: Voor het opmaken van bovenstaand verslag werden onder andere onderstaande naslagwerken gebruikt, waarvoor dank.

• http://forumeerstewereldoorlog.nl (link werkt niet meer) dat zelf zijn verhaal samenstelde uit onderandere onderstaande werken:
  • La Brigade Jean Le Gouin (1917).
  • Fuseliers de Dixmude - George Le Bail.
  • Dixmude - Charles Goffic (1915).
  • De IJzerslag 1914 - Marcel Senesael (1964).
• Histoires des Troupes Territoriales en Belgique en 1914 - Groupement Clooten
• Melle 1914-1918, 1940-1944 - Georges Van Oostende.
• De Eerste Wereldoorlog op grondgebied Quatrecht - Rolande Van Heden.
• Ik zal ze heel mijn leven horen roepen - Paul Neirinck 2014
• WOI in het Meetjesland - Comeet (2012)